Khi xe cộ không còn là kẻ thống trị nội đô

Lâm Trực@

Hà Nội, những ngày đầu hè, nắng đổ lên những mái ngói thâm rêu, thấm xuống lòng phố chật hẹp lối đi. Ở nơi đáng lẽ thuộc về những bước chân thong dong, về những gánh hàng rong mang theo hương sen, mùi cốm, tiếng rao trong trẻo như ký ức vẫy gọi, thì nay, người ta chỉ thấy một thứ duy nhất: khói, bụi, và tiếng động cơ gầm rú. Thành phố không còn là nơi để thở, mà là một cái lồng chật ních những bánh xe.

Có một thời, người ta mơ tới tự do bằng cách mua cho mình một chiếc xe. Xe máy, rồi ô tô. Tự do di chuyển, tự do chen lấn, tự do phóng như bay qua phố, vượt đèn đỏ, mặc kệ người đi bộ già nua run rẩy đứng chờ. Và rồi chính cái tự do đó lại nuốt chửng lấy tự do thở của chính chúng ta. Giữa sự hỗn loạn ngày thường, có lẽ ít ai kịp nhận ra: chiếc xe không còn là công cụ, mà đã trở thành ông chủ – ông chủ độc tài ngự trị không gian đô thị.

Thế giới đã tỉnh giấc từ lâu. Từ Thâm Quyến, Quảng Châu, Paris đến Milan, Oslo… người ta đã mạnh tay dẹp bỏ xe máy, thu hẹp xe hơi, dựng nên các “vùng phát thải thấp”, “khu vực cấm xe”. Ở Bắc Âu, người ta thậm chí không cho xe chạy nguyên liệu hóa thạch bén mảng vào trung tâm thương mại kể từ 2025. Ở Pháp, thủ đô ánh sáng giờ đây lung linh hơn khi không còn ánh đèn pha phản chiếu lên khói bụi. Những con phố dành lại cho người đi bộ, cho hoa tường vi nở rộ, cho tiếng cười trẻ thơ không bị át đi bởi còi xe chát chúa.

Người ta không cấm vì ghét xe. Người ta cấm vì yêu người. Và vì hiểu rằng sự sống không thể phụ thuộc vào tốc độ động cơ. Người ta cấm vì từng hạt bụi nhỏ bằng phần triệu centimet cũng đủ giết chết một lá phổi, làm già đi một đứa trẻ, và chôn vùi ước mơ của một thành phố được gọi là “đáng sống”.

Ở Hà Nội, hơn 8 triệu phương tiện ngày ngày nghiến lên mặt đường. Những con đường dày đặc như mạng nhện giăng kín không khí. Chưa tính đến lớp bụi mịn PM2.5 lặng lẽ xâm nhập vào máu, vào tim, vào phổi, vào từng tế bào của người dân. Những bà mẹ mang thai đi khám thai bằng xe máy cũ, con trẻ bám sau, đeo khẩu trang mà vẫn ho sặc sụa vì khói. Có ai nhớ nổi một buổi sáng Hà Nội nào gần đây có thể thở sâu mà không nhăn mặt? Có ai thấy lòng mình lặng yên giữa phố, giữa chiều – như cái cách cha ông ta từng đi bộ bên vỉa hè, nói chuyện với hàng cây?

Nay, khi lãnh đạo thành phố lên tiếng về vùng phát thải thấp, về việc hạn chế xe máy và cả ô tô ở nội đô, thì ấy không phải là một mệnh lệnh hành chính vô hồn. Mà là tiếng kêu cứu của chính đô thị này – một Hà Nội đã quá tải, một trái tim đang thở dốc trong lồng ngực bụi mù. Cấm xe, không phải để ép người dân đi bộ giữa nắng, mà để bảo vệ quyền được thở. Được sống. Được tận hưởng thành phố như một phần của đời sống tinh thần, chứ không phải là một cuộc rượt đuổi vô tận trên đường nhựa.

Dĩ nhiên, sẽ có người phản đối. Kẻ nói quyền tự do cá nhân bị xâm phạm, người sợ tiểu thương chết đứng vì không chở hàng vào trung tâm. Nhưng tự do, nếu không đặt trong giới hạn của nhân văn, thì sẽ chỉ là sự hỗn loạn trá hình. Còn thương mại, nếu không gắn liền với chất lượng sống, thì chỉ là những cửa hiệu ảm đạm đứng giữa rác và bụi. Người Paris từng khóc vì mất xe, nhưng nay họ mỉm cười dưới tán cây. Người Thâm Quyến từng giận dữ vì mất phương tiện, nhưng nay họ hài lòng vì thành phố trở thành nơi sạch hơn để nuôi con cái họ.

Chúng ta đang ở khoảnh khắc phải lựa chọn: tiếp tục nhắm mắt để bị đầu độc trong im lặng, hay tỉnh táo nhìn lại giá trị của một thành phố – không phải qua số lượng xe bán ra, mà là qua mức độ hài lòng, an nhiên của người dân khi bước ra khỏi cửa.

Và nếu phải hy sinh một chút tiện nghi để nhận lại sự trong lành, yên tĩnh, lịch thiệp, thì ấy không phải là mất mát, mà là một cuộc hoán đổi xứng đáng. Bởi không ai có thể sống mãi giữa khói xe. Và vì một đứa trẻ xứng đáng được lớn lên không phải trong tiếng còi và bụi, mà là trong tiếng chim và sắc xanh của bầu trời Hà Nội.